Bờ xe nước Quảng ngãi : Di sản và kí ức 1 thời của người Quảng Ngãi xưa

Trong dòng chảy lịch sử, Bờ xe Nước không chỉ là công trình thủy lợi độc đáo mà còn là chứng nhân lịch sử và biểu tượng văn hóa của người dân Quảng Ngãi. Hình ảnh những bánh xe tre quay đều trên sông Vệ, sông Trà Khúc đã gắn bó với làng quê, để lại ký ức Bờ xe Nước khó phai trong lòng nhiều thế hệ.

Lịch sử bờ xe nước 

Người phụ nữ khai sinh ra bờ xe Nước

Ít ai ngờ rằng, “cha đẻ” của Bờ xe Nước Quảng Ngãi lại là một người phụ nữ – bà Diệm (hoặc Ngôn) ở làng Bồ Đề (nay thuộc xã Đức Nhuận, huyện Mộ Đức). Vào khoảng năm 1740, bà đã dựng nên chiếc bánh xe nước đầu tiên trên bờ nam sông Vệ.

Không chỉ dừng lại ở đó, bà còn là người viết đơn xin quan phủ cho đào kênh Tứ Đức, dẫn nước từ Đập Bến Thóc (Đức Hiệp) qua cầu Sắt, Giao Khổ, rồi tưới đến cánh đồng Đức Chánh. Đây là dấu mốc quan trọng trong lịch sử Bờ xe Nước, minh chứng cho vai trò và trí tuệ của người phụ nữ trong xã hội xưa.

Bờ xe nước – Giải pháp thủy lợi dân gian

Theo các tư liệu, từ thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX, đã có hơn 100 bờ xe Nước trên sông Trà Khúc và sông Vệ. Một số nổi bật:

• Trên sông Trà Khúc: Bờ xe Đồng Nhơn (10 bánh), Thu Phổ (9 bánh), Hưng Nhượng (8 bánh).

• Trên sông Vệ: Bờ xe Nghĩa Lập (5 bánh), Long Phụng (4 bánh), Bồ Đề (3 bánh).

Trong thời kỳ mà nông nghiệp còn phụ thuộc thiên nhiên, Bờ xe Nước – nơi lưu dấu thời gian – được xem là sáng tạo lớn, góp phần thay đổi phương thức canh tác, đưa nước lên cao hàng chục mét để tưới tiêu cho đồng ruộng.

Nghệ thuật làm bờ xe nước – Sự kỳ công của người dân Quảng Ngãi 

Vật liệu dân gian, kỹ thuật tinh xảo

Ký ức Bờ xe Nước gắn với nghề thủ công tinh xảo từ tre và dây rừng. Tre được chọn phải là loại tre già, chặt về ngâm nước nhiều tháng để chống mối mọt, sau đó mới phơi khô và gia công. Tất cả công đoạn đều không dùng sắt thép, mà chỉ dùng dây song, mây, cật tre.

Bờ xe thường cao từ 10–12m, có thể nặng đến hàng tấn, gồm hàng trăm ống tre làm “gàu” hứng nước. Mỗi bánh xe khi quay nhờ sức nước cuồn cuộn đã đưa dòng nước từ sông lên máng dẫn, rồi chảy ra đồng ruộng.

Khó khăn và sự bền bỉ

Nghề làm bờ xe đòi hỏi sự tỉ mỉ, am hiểu kỹ thuật để tránh cong vênh, giúp bánh xe quay đều, không bị lệch. Bờ xe chỉ tồn tại từ đầu mùa khô đến trước khi lũ về. Khi nước lũ dâng cao, người dân phải tháo dỡ, chờ mùa sau dựng lại. Đây là minh chứng cho sự cần cù, sáng tạo và thích nghi của cư dân Quảng Ngãi.

Ký ức bờ xe nước trong lòng người dân Quảng Ngãi

Người gìn giữ nghề làm bờ xe

Hiện nay, ông Mai Văn Quýt (Sáu Quýt, 80 tuổi) ở Quảng Ngãi được xem là “người giữ hồn bờ xe Nước”. Từ năm 17 tuổi, ông đã theo cha làm nghề. Đến nay, ông vẫn miệt mài phục dựng mô hình bờ xe để lịch sử Bờ xe Nước không bị mai một.

Ông Quýt chia sẻ: “Nghề này cực nhọc nhưng đầy tự hào. Bao giờ còn sức khỏe, tôi vẫn gắn bó để thế hệ sau biết được ông cha từng làm nên những bánh xe khổng lồ từ tre nứa như thế nào”.

Bờ xe Nước – biểu tượng trong văn hóa

Không chỉ trong nông nghiệp, Bờ xe Nước trong ký ức người dân còn hiện diện trong văn hóa nghệ thuật. Nhiều bức ảnh nổi tiếng từ thời Pháp thuộc ghi lại hình ảnh bánh xe nước trên sông Vệ, sông Trà, trở thành tư liệu quý về đời sống cư dân xưa.

Ngày nay, dù bờ xe không còn hiện diện trên đồng ruộng, nhưng người dân Quảng Ngãi vẫn xem đây là biểu tượng văn hóa, là niềm tự hào khi nhắc về quê hương.

Bờ xe nước – Nơi lưu dấu thời gian và giá trị di sản

Phục dựng và bảo tồn di sản

Hiện tại, nhiều mô hình Bờ xe Nước được phục dựng và trưng bày tại các sự kiện văn hóa như “Sắc quê Quảng Ngãi”. Tại bờ nam sông Trà Khúc, một số tiểu cảnh bánh xe nước cũng được dựng lại, vừa để du khách tham quan, vừa nhắc nhớ ký ức Bờ xe Nước một thời.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Ngãi cũng đang đề xuất công nhận ông Quýt là nghệ nhân dân gian, nhằm tôn vinh công lao của người giữ nghề, đồng thời khẳng định giá trị của bờ xe như một di sản sống.

Cầu Trà Khúc – Công trình hiện đại lấy cảm hứng từ bờ xe nước

Một điểm nhấn đáng chú ý là dự án cầu Trà Khúc mới mà tỉnh Quảng Ngãi đang triển khai. Kiến trúc cầu được thiết kế cách điệu từ hình ảnh Bờ xe Nước, với những vòng cung và trụ cầu mô phỏng guồng tre xưa. Đây không chỉ là công trình giao thông quan trọng, mà còn mang ý nghĩa tôn vinh di sản, đưa Bờ xe Nước – nơi lưu dấu thời gian trở thành biểu tượng gắn liền với diện mạo đô thị Quảng Ngãi hiện đại.

Cây cầu hứa hẹn sẽ là điểm nhấn cảnh quan, kết nối hai bờ sông Trà Khúc và nhắc nhớ cho thế hệ trẻ về một ký ức Bờ xe Nước đầy tự hào.

Thông tin liên hệ Cocotravel:
Địa chỉ: E2 đường Tôn Đức Thắng, phường Nghĩa Lộ, tỉnhh Quảng Ngãi
Hotline: 091.456.8849 | 0868.808.076 | 0868.646.776
Website:www.cocotravel.vn
Fanpage: Cocotravel Quảng Ngãi